خانم معصومه ابتکار در این ۱۰۰ روز، مشغله زیادی داشته؛ از آلودگی‌های مختلف گرفته تا وضعیت فعالان محیط زیست. وقتی پای گفت و‌گو نشستیم روزی پرکار و نفس‌گیری را پشت سر گذاشته بود.
با چشمانی خسته همراه لبخند با او درباره دغدغه‌هایش در حوزه محیط زیست و حقوق شهروندی گفت‌و گو کردیم. وضعیت محیط زیست چندان مطلوب نبود و آن‌چه واقعیت دارد این است که وضعیت مثبت محیط زیست به سرعت بازنمی‌گردند اما امید، بازگشته است.
خانم ابتکار به آموزش معتقد می‌باشد و امیدوار است شهروندان با حقوقشان بیشتر آشنا شوند. گفت‌و‌گوی زیر، نخستین گفت‌و‌گوی خانم دکتر معصومه ابتکار پس از گرفتن سکان هدایت سازمان حفاظت محیط زیست در دولت یازدهم می‌باشد.
- حقوق شهروندی از منظر شما چگونه تعریف می‌شود؟
حقوق شهروندی را می‌توانیم زیر واحدی از حقوق مدنی و حتی حقوق بشر در نظر بگیریم. حقوق شهروندی بیشتر به این مقوله برمی‌گردد که کسانی که در یک فضای مدنی کنار هم زندگی می‌کنند چگونه می‌توانند از حداکثر ظرفیت‌های حقوقی بهره‌مند شوند تا بتوانند یک زندگی سالم، شاداب و رو به رشدی را برای خود، خانواده و جامعه تعریف کنند.به عبارتی باید پی‌ریزی و تعریف پایه‌های یک زندگی متعالی در محیط‌های اجتماعی و شهری را در حقوق شهروندی ببینیم که طبعا زمینه‌های مختلفی از موضوعات حقوق اجتماعی تا مباحث شهری و بحث‌های اقتصادی و محیط زیست را در برمی‌گیرد.
- حقوق شهروندی چه مصداق‌هایی در حوزه محیط زیست دارد؟
در حوزه محیط زیست، بهره‌مندی از یک محیط زیست سالم حق هر شهروند است. هر شهروند حق دارد از یک محیط زیست سالم شامل آب سالم، هوای سالم و غذای سالم بهره‌مند شود. به عبارتی این موارد حقوق اولیه هر انسانی است که ممکن است در یک محیط شهری تضییع و دچار آسیب شود. لذا باید برای آن‌ها ساز و کار و سیاست‌هایی اندیشیده شود تا شهروندان از حقوقشان بهره‌مند شوند. مثلا در محیط شهری در مورد جایابی و تعیین محل مناسب برای فعالیت در شهر که می‌تواند طرح تفضیلی یک شهر را شامل شود و این که در کدام نقطه از شهر فعالیت‌های مختلف اقتصادی و یا مسکونی شکل بگیرد اگر سهمی برای فضای سبز در نظر گرفته نشود حقوق زیست محیطی شهروندان دچار آسیب می‌شود. چراکه هر شهروندی حق دارد از حد استانداردی از فضای سبز برخوردار باشد. در مورد مسائل دیگر مانند مدیریت منابع آب هم به همین شکل باید حقوق شهروندی رعایت شود. بنابراین باید گفت محیط زیست در حقوق شهروندی شامل ابعاد گسترده‌ای است.
- سازمان حفاظت از محیط زیست در تدوین حقوق شهروندی تا چه حد همکاری داشته است؟
بحث محیط زیست در حقوق شهروندی یک مبحث کلیدی است و ما محیط زیست را یک موضوع مهم و تعیین کننده می‌دانیم و معتقدیم اگر افراد با حقوق خودشان آشنا باشند بسیاری از مشکلات حل خواهد شد. اما متاسفانه شهروندان ما با حقوق خود، آشنایی ندارند؛ گاهی اطلاعی ازحقوق خود ندارند و در برخی موارد از مسائلی که در چارچوب حقوق و مقررات نیست تصورات و برداشت‌های نادرستی دارند که این مسائل آسیب‌پذیری شهروند را بالا می‌یرد. بنابراین نیاز به اطلاع رسانی و آموزش در این حوزه‌ها داریم. سازمان هم برای تامین پایه حقوق محیط زیست و اطلاع رسانی و آموزش درباره این موضوعات با تدوین لایحه حقوق شهروندی همکاری داشته است. علاوه براین، برنامه‌هایی هم در گذشته داشتیم برای مثال در دولت هشتم نشستی را با عنوان "حقوق محیط زیست ایران" با قوه قضائیه داشتیم که نتیجه آن نشست، برپایی دادگاه‌های تخصصی محیط زیست و برگزاری دوره‌های آموزشی برای قضات با توجه به اهمیت مسئله محیط زیست بود. همچنین در آن نشست‌ها به بحث حقوق محیط زیست از منظر حقوق شهروندی پرداختیم، این‌که چه وضعیتی داریم و چه چالش‌هایی وجود است. برای مثال این‌که شهروندان باید بدانند که اگر عواملی حقوقشان را تضییع کرد آن‌ها باید حقوقشان را مطالبه کنند حتی اگر یک دستگاه دولتی این حق را ضایع کرده باشد. استفاده از همین حقوق باعث شد جلوی فروخته شدن پارک پردیسان گرفته شود چراکه زمانی در شورای شهر به‌عنوان یک شهروند متوجه شدیم دولت دهم قصد فروش پارک پردیسان را دارد. ما به عنوان نمایندگان مردم به کمک وکیل و با استناد به قوانین از دیوان عدالت اداری درخواست کردیم این مصوبه دولت لغو شود و یا اجرای آن متوقف شود و دیوان عدالت هم با استناد به ادله، فروش پارک را متوقف و مصوبه دولت را به صورت موقت، باطل کرد. بنابراین آن‌چه اهمیت دارد این است که مردم ، این فرایندهای قانونی را یاد بگیرند تا حق خود را مطالبه کنند.
- تا چه حد قوانین محیط زیست را کافی و اجرایی می‌دانید؟
قوانین ما، قوانین خوبی هستند و در کل قوانین محیط زیستی مناسبی داریم، هرچند ممکن است خلاهایی هم وجود داشته باشد و به برخی موضوعات به اندازه کافی پرداخته نشده باشد و در جاهایی هم سو استفاده‌هایی شده باشد. اما قوانین مناسبی داریم البته باید این قوانین را روزآمد کنیم و کارآیی آن‌ها زا بالا ببریم. اما موضوع مهم دیگر، آموزش قضات در حوزه مسائل محیط زیست است. برای مثال نگاه به یک محیط‌بان در نگاه قضایی نباید مانند یک فرد عادی باشد بلکه باید به او به عنوان یک مدافع محیط زیست نگاه شود . باید این موضوع در نظر گرفته شود که اگر رای اعدام یک محیط‌بان داده شود، چه تبعاتی خواهد داشت. بنابراین قاضی باید انعطاف لازم و شناخت کافی نسبت به موضوع داشته باشد.
- این روزها مهم‌ترین دغدغه شما در حوزه محیط زیست و حقوق شهروندی چیست؟
مهم‌ترین دغدغه من این است که یک نگاه کارآمد حفاظت و پایش محیط زیست در کشور داشته باشیم و یک حکمروایی محیط زیستی کارآمد و موثر داشته باشیم تا فرایند توسعه هم‌گام با ملاحظات محیط زیستی در کشور اتفاق بیافتد و توسعه اجتماعی و رشد اقتصادی به قیمت نابودی ذخایر تمام نشود چرا که ذخایر و محیط زیست ما بسیار آسیب دیده‌اند.
- فکر می‌کنید این ۶۳ رتبه جهانی نزول یافته در حوزه عملکرد محیط زیست بهبود پیدا کند؟
واقعیت این است که روندهای محیط زیست به سرعت باز نمی‌گردند. اما امید بازگشته و لطف خدا هم بی‌کران است و با همکاری مردم، مشکلات را از پیش رو برخواهیم داشت.
- یکی از مشکلات ملموس این روزها آلودگی هواست، چه عواملی منجر به این موقعیت شده است؟
مهم‌ترین مسئله در این زمینه تعطیل شدن برنامه‌های مصوب بوده است. در شهرهای بزرگ، برنامه‌های مصوب بدون هیچ دلیل مشخصی متوقف شدند و سیر اجرای استانداردها و مقررات در مسائلی مانند خودرو، کیفیت سوخت، گازسوز شدن خودروها و معاینه فنی دنبال نشد. البته شهرداری‌ها در این رابطه کارهایی کردند ولی دولت در اجرای تکالیفش در آن دوره دچار یکسری عقب‌ماندگی شد و باعث شد عملا در یکسری مسائل درجا بزنیم و گاهی به عقب برگردیم و امروز با این معضلات پیچیده روبه‌رو شویم. صنایع خودرو سازی و نفت ما در این سال‌ها در ارتباط با استانداردها تقریبا هیچ پیشرفتی نداشتند. علاوه براین پدیده‌ها و آلاینده‌های جدید در این سال‌ها به آلاینده‌های قدیمی اضافه شدند؛ مانند ترکیبات آروماتیک، بنزن و آزبست که در اثر واردات لنت ترمز و اجناس نامرغوب وارد هوا شدند و از طرف دیگر به دلیل فقدان مدیریت منابع خاک و سرزمینی در مرز غربی کشور به‌ویژه عراق مقدار زیادی خاک به صورت گرد و غبار وارد هوا شد که مزید برعلت شدند و وضعیت موجود را ایجاد کردند.
- با توجه به وخامت وضعیت، چرا جنبش‌های مردمی در این مدت فعالیت نکردند؟
مردم تلاش خود را کردند اما مورد استقبال قرار نگرفتند و هزینه‌های سنگینی را هم متقبل شدند. در اواخر دولت هشتم نهادها بسیار فعال شده بودند چراکه دولت وقت به نهادهای مدنی،نقد و نظارت آن‌ها اعتقاد داشت بنابراین زمینه فعالیت این نهادها فراهم بود اما دولت بعدی هیچ اعتقادی به این مسائل نداشت و به شدت محدودیت ایجاد کرد و قوه قضائیه هم در برخی موارد برخورد مناسبی با آن‌ها نداشت و خیلی از فعالان محیط زیست دچار مشکل شدند. این مسئله باعث شد این تشکل‌های مردمی هزینه‌های زیادی متقبل شوند اما نتیجه نبینند و این ارزیابی‌های بدبینانه باعث لطمه به این نهادهای مدنی شد.
- نگاه شما به نهادهای مدنی در حوزه محیط زیست چیست؟
ما فکر می کنیم نهادهای مدنی یک سرمایه اجتماعی عظیم هستند و برای تامینن و حفظ حقوق شهروندی در همه زمینه‌ها از جمله محیط زیست ما به پشتیبانی نهادهای مدنی نیازمندیم چراکه این سرمایه اجتماعی عظیم که انگیزه‌های زیادی دارد و آرمان‌گرایی و مطالبه‌گری دارند می‌تواند بسیار موثر واقع شوند . از سوی دیگر این نهادها کمک زیادی به مسئولیت‌پذیری در سطح جامعه خواهند کرد چراکه در کنارمطالبه گری، مسئولیت‌ها و تکالیف هم تعریف می‌شوند. یک شهروند برای تردد در شهر می‌تواند از اتوبوس استفاده کند و یا به هر قیمتی از خودرو شخصی‌اش استفاده کند، می‌توان تخلف کرد و یا نه. همه این‌ها رفتارهای فردی هستند که به میزان آگاهی و درک از حقوق شهروندی و تکالیف شهروندی بستگی دارد. نهادهای مدنی در این زمینه‌ها هم می‌توانند بسیار کمک کنند و حس مسئولیت پذیری شهروندان را بالا ببرند. همانطور که در اصل پنجاهم قانون اساسی هم اشاره شده است؛ حفظ محیط زیست یک وظیفه عمومی به شمار می‌آید و نگاه قانون به حقوق شهروندی و محیط زیست یک نگاه فراگیر است و نگاه خاصی به دولت یا گروهی مشخص ندارد.
- به صورت عملی، نهادهای مدنی در چه حوزه‌ای از محیط زیست با شما مشارکت خواهند داشت؟
نهادهای مدنی در ۴ مرحله می‌توانند بسیار موثر باشند؛ مرحله اول ایده پردازی و سیاست گذاری است که در این حوزه از تنوع دیدگاه‌های مدنی بسیار استفاده می‌کنیم. در مرحله دوم جلب مشارکت مردمی مطرح است و این نهادها برای جلب مشارکت مردم چه در سطح محلی و چه در سطح ملی می‌توانند موثر عمل کنندو نقش کلیدی دارند. مرحله بعدی بحث آموزش است که این نهادها در این بخش می‌توانند یک داد و ستد دانایی ایجاد کنند و مردم را نسبت به موضوعات حساس کنند و مرحله چهارم هم رصد و نظارت است که این تشکل‌ها فاصله عملکردها با سیاست‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهند و مشکلات را گوشزد می‌کنند.
- شما به مسئله آموزش توجه ویژه‌ای دارید. سیاست سازمان در این بخش چیست و تا چه حد از رسانه ها و شبکه‌های اجتماعی در این امر استفاده می‌کنید؟
در فضای آموزش رسمی یکسری فعالیت‌ها در دولت هفتم و هشتم داشتیم و با همکاری وزارت آموزش و پرورش این فعالیت‌ها ادامه پیدا کرد و در سال‌های اخیر هم چند درس در سطوح مختلف در رابطه با محیط زیست گنجانده شده است که البته کافی نیست و در سطح دانشگاهی هم باید کارهای جدی صورت بگیرد. اما در سطوح آموزش غیر رسمی هم فعالیت‌هایی وجود داشته از جمله برنامه‌هایی با صدا و سیما که در آینده ادامه خواهیم داد. ولی یکی از مهم‌ترین مسائل شبکه‌ها هستند؛ پورتال سازمان در این حوزه فعال است که باید بیشتر فعال شود. علاوه براین من هم در شبکه‌های اجتماعی فعال هستم و اخبار را از طریق فیس بوک و سایت‌های دیگری که داریم در اختیار مخاطبان قرار می‌دهم. به‌عبارتی مسائل سازمان را ازطریق شخصی دنبال می‌کنم چون بسیار موثر است ومخاطبان ویژه خود را دارد.
- شما در حوزه زنان و خانواده هم یک مشاور دارید . زنان در جامعه چه نقشی در حفاظت از محیط زیست دارند؟
این یک ظرفیت بزرگ است که از فرصت حضور زنان و نگاه زنانه به خاطر شکل هم‌افزایی که در بحث محیط زیست استفاده کنیم. موضوع نگاه زنانه و عاطفی به زندگی ، امروزه در مناسبات اجتماعی، ارتباطات، آموزش، فرهنگ و حتی مسائل بین المللی جایگاه ویژه‌ای دارد اما در بحث محیط زیست کاملا حالت هم‌افزایی دارد و نگاه مادرانه و حمایت کننده مادری که عاری از خودبینی است و حس فراگیری دارد، همان احساسی است که ما نسبت به طبیعت احتیاج داریم. نیاز داریم که احساسمان نسبت به محیط زیست و طبیعت نگاهی مادرانه باشد، نگاهی توام با از خودگذشتگی و عشق بی‌دریغ و بدون شرط. البته این احساس در بسیاری از مردان هم هست و شاید در زنان به دلیل نقش بیولوژیک و اجتماعی‌شان بیشتر بروز پیدا می‌کند و در مردان باید اجازه بروز پیدا کند. آن‌چه که امروز برای ما اهمیت دارد این است که اگر این نگاه توام با عاطفه و مهر اگر در سیاست‌ها محوری شود، می‌تواند موفقیت بیشتری برای کمک به محیط زیست،فقر، عدالت و مسائل دیگری که روی مسائل محیط زیستی تاثیر می‌گذارند، ایجاد کنند.
- به نظر شما موسسه اخلاق و اندیشه شهروندی ایرانیان در چه حوزه‌هایی از محیط زیست می‌تواند موثر باشد؟
به نظرم خیلی خوب است که موسسه با موسسات تخصصی که در این حوزه فعال هستند همکاری و برنامه‌های مشترک داشته باشد. برای مثال در حوزه اخلاق و حقوق محیط زیستی فعالیت‌هایی وجود داشته و مناسب است یک هم‌افزایی شکل بگیرد. از سوی دیگر در این شرایط، ارتقا سطح آگاهی مردم نسبت به حقوق شهروندی اهمیت دارد و موسسه می‌تواند مهارت‌های حقوقی و دانش افراد را بالا ببرد.
